Μιθρας, ο αντίζηλος του Ιησού

Αρθρο του Focus, σχετικο με τον Μιθραισμο. Περα απο τα ιστορικα στοιχεια, παρουσιαζει ενδιαφερον η συγκριση του με τον Χριστιανισμο και στα στοιχεια που ενσωματωσε ο τελευταιος απο την Μιθραικη παραδοση.

Aν τελικά δεν είχε επικρατήσει ο χριστιανισμός, σήμερα μπορεί να πιστεύαμε στον Μίθρα.

Γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου από μία παρθένο εντός σπηλαίου. Ήρθε στη Γη για να διδάξει τη δικαιοσύνη και για να προσφέρει στους πιστούς του τη σωτηρία της ψυχής και την αιώνια ζωή. Αναλήφθηκε στους ουρανούς στα 33 του χρόνια, με την υπόσχεση να επιστρέψει την Ημέρα της Κρίσης. Ποιος είναι; Όχι ο Ιησούς αλλά ο Μίθρας, ο μεγαλύτερος "ανταγωνιστής" Του. Παρότι οι μαρτυρίες είναι φειδωλές, κάποιοι ιστορικοί και αρχαιολόγοι κάνουν λόγο για πηγές σχετικές με τη ζωή και το έργο του. Όπως ήταν αναμενόμενο, το ενδιαφέρον του κόσμου γι' αυτόν, τον άλλο Σωτήρα και τις "εκκλησίες" του, τα ιερά όπου λατρευόταν, είναι σήμερα περιορισμένο. Μετρημένοι στα δάχτυλα είναι οι τουρίστες που επισκέπτονται τους ναούς του στην Ιταλία, τη χώρα όπου ο μιθραϊσμός γνώρισε τη μεγαλύτερη άνθηση κυρίως κατά τον 1ο αιώνα μ.Χ. Επρόκειτο για μικρά λατρευτικά κέντρα που χωρούσαν μετά βίας σαράντα άτομα και ήταν λαξευμένα σε βράχους. Στις πόλεις τα ιερά του Μίθρα, τα Μιθραία, χτίζονταν σε υπόγειες στοές και ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένα. Μόνο στη Ρώμη, υπολογίζεται ότι υπήρχαν περίπου χίλια τέτοια.

Α) Άρτος και οίνος

Οι πιστοί του Μίθρα βάπτιζαν τους μυημένους ακολουθώντας ένα συγκεκριμένο τελετουργικό. Ο ιερέας ευλογούσε τον άρτο, το ύδωρ και τον οίνο. Κατόπιν οι βοηθοί του τα πρόσφεραν στους κοινωνούς της Θείας Λειτουργίας. Όταν το 313 μ.Χ. ο Μέγας Κωνσταντίνος επέβαλε το χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους, πολλά Μιθραία καταστράφηκαν. Ο μιθραϊσμός επανήλθε πρόσκαιρα επί Ιουλιανού του Αποστάτη, από το 361-363, για να εκτοπιστεί εκ νέου από τον Μέγα Θεοδόσιο το 394. Πάνω στα ερείπια των κατεστραμμένων ιερών του Μίθρα ανεγέρθηκαν χριστιανικές εκκλησίες, όπως συνέβη και με τους αρχαιοελληνικούς ναούς. Ο μιθραϊσμός πέρασε στη λήθη. Οι περισσότεροι τον θυμούνται ως ειδωλολατρική δεισιδαιμονία με την κατηγορία ότι επέβαλε ανθρωποθυσίες.

Β) Oι τελετές

Στις απαρχές της θρησκείας, στην Ανατολή, θυσίαζαν έναν ταύρο. Με τη διάδοση του μιθραϊσμού στη Ρώμη η θυσία του ζώου απέκτησε συμβολικό χαρακτήρα. Ο μιθραϊσμός είχε τόση απήχηση στο ρωμαϊκό κόσμο επί τρεις αιώνες, ώστε ένας από τους μεγαλύτερους μελετητές των θρησκειών, ο Γάλλος Ερνέστ Ρενάν, έγραψε ότι "αν είχε σταματήσει η εξάπλωση του χριστιανισμού, σήμερα ο κόσμος θα πίστευε στον Μίθρα". Πόσο διαφορετικός θα ήταν ο κόσμος αν είχε συμβεί αυτό; Το ερώτημα έχει απασχολήσει πολλούς ειδικούς και ενέπνευσε τον Γιώργο Ζαρκαδάκη να γράψει το μυθιστόρημά του Αρχιπελάγους Πολιτεία (εκδόσεις Κέδρος), στο οποίο αφηγείται την ιστορία ενός βραχώδους νησιού στο Αιγαίο που το 15ο αιώνα αποτέλεσε το κέντρο αυτής της ιδιότυπης θρησκείας. Μολονότι είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς θα είχε εξελιχθεί η ζωή μας αν πιστεύαμε στον Μίθρα, μπορούμε να περιγράψουμε την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Στη θέση του Εσταυρωμένου, που δεσπόζει στο κέντρο του ιερού ενός ορθόδοξου ναού, θα απεικονιζόταν ο Μίθρας να θυσιάζει έναν ταύρο, εμφυσώντας ζωή στα φυτά, στα ζώα και στον άνθρωπο. Επίσης θα υπήρχε η εικόνα του θεού Ήλιου, μόνιμου συνοδού του Μίθρα. Ο "πατήρ" του μιθραϊσμού θα έπαιρνε τη θέση του ιερέα, συνοδευόμενος από δύο βοηθούς και όχι από παπαδοπαίδια. Αυτοί δε θα κρατούσαν κεριά, αλλά πυρσούς. Ο ένας θα ύψωνε τον πυρσό προς τα πάνω, συμβολίζοντας την ανατολή του Ήλιου, και ο άλλος θα τον κρατούσε προς τα κάτω, συμβολίζοντας τη δύση του. Μετά το κήρυγμα με θέμα την αλληλεγγύη και τη δικαιοσύνη, θα παρουσιάζονταν σύντομα θεατρικά δράματα. Στη συνέχεια ο ιερέας θα ευλογούσε τον άρτο, το ύδωρ και τον οίνο και θα τα έδινε στους βοηθούς του, οι οποίοι θα φορούσαν μάσκες κόρακα. Εκείνοι με τη σειρά τους θα τα πρόσφεραν στους πιστούς, που θα κάθονταν γύρω από ένα τραπέζι κατά μήκος των πλευρών του Μιθραίου.

Γ) Θεία μασκαράτα

Οι βοηθοί, φορώντας μάσκες με το σύμβολο του βαθμού του λέοντα, θα λιβάνιζαν τους πιστούς. Την ίδια στιγμή ο ιερέας θα διέσχιζε το ναό κρατώντας στο ένα του χέρι το τομάρι ενός ταύρου και στο άλλο το κουτί των εισφορών. Γενικά οι μιθραϊστές ήταν χορτοφάγοι. Ο Ρωμαίος ιστορικός Πορφύριος έκανε πάμπολλες αναφορές για την πίστη τους στη μετεμψύχωση, την "περιφορά" της ψυχής σε διάφορα ζωντανά πλάσματα πριν φτάσει στα ψηλά πεδία των ουρανών. Επίσης διαβεβαίωνε ότι "δεν τρώνε κρέας, ούτε σκοτώνουν ζώα".

Η μεγαλύτερη αμαρτία ενός μιθραϊστή στη σύγχρονη εποχή θα ήταν η αθέτηση της συμφωνίας ή του λόγου που έδωσε, κι αυτό γιατί ο Μίθρας παρουσιάζεται σε πολλές απεικονίσεις ως ο θεός "που δίνει το χέρι", ως ο προστάτης των συμφωνιών και της δικαιοσύνης. Όσο για τη μάσκα, η χρήση της στο τελετουργικό υποδήλωνε το βαθμό μύησης του πιστού. Στο πρώτο στάδιο οι πιστοί ήταν Corvi (Κόρακες), με προστάτη τους τον Ερμή. Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα προβιβάζονταν σε Nymphus και τελούσαν υπό την προστασία της Αφροδίτης. Μετά την τελετή στέψης γίνονταν Miles (Στρατιώτες) με προστάτη τους τον Άρη.

Δ) Λατρεία του Ήλιου

Στο αμέσως επόμενο στάδιο ελάμβαναν το βαθμό του Leone (Λέοντα), με προστάτη τον Δία. Κατόπιν γίνονταν Persiani (Πέρσες), με προστάτιδα τη Σελήνη. Τα υψηλότερα αξιώματα ήταν εκείνα του Ηλιοδρόμου, υπό την προστασία του Ήλιου, και του Pater (Πατέρα). Ο τελευταίος ήταν και ο σπουδαιότερος βαθμός ιερατικού αξιώματος υπό την αιγίδα του Ερμή, όπως και του κατώτερου.

Η συμμετοχή των γυναικών στη λατρεία ήταν περιορισμένη. Αρχαίες πηγές κάνουν λόγο για μια θρησκεία που απευθυνόταν αποκλειστικά στους άντρες, γι' αυτό και γνώρισε μεγάλη απήχηση στους κόλπους του στρατού της Ρώμης, ο οποίος τη διέδωσε στις κατακτημένες περιοχές. Υπάρχουν ενδείξεις ότι σε κάποιες περιπτώσεις έγιναν ανοίγματα και προς το γυναικείο πληθυσμό. Ο Πορφύριος κάνει λόγο για το γυναικείο βαθμό Iena (Ύαινα). Κοντά στην Τρίπολη βρέθηκε ένας τάφος με την εξής επιγραφή: "Ενθάδε κείται η Ελία Αρισούθ, που έζησε περίπου εξήντα χρόνια και ήταν Λιονταρίνα".

Ε) Οι πιστοί

Στρατιώτες, γραφειοκράτες, αλλά και σκλάβοι ήταν οι πιο ένθερμοι οπαδοί του μιθραϊσμού. Σε γενικές γραμμές, έτυχε μεγάλης αποδοχής από ανθρώπους χωρίς οικογένεια ή από ξεριζωμένους, άτομα που στήριζαν το μέλλον τους είτε στην εύνοια του αυτοκρατορικού οίκου είτε στην αλληλεγγύη που ανέπτυσσαν με τους συμπολεμιστές τους.

ΣΤ) Συγγραφικά δικαιώματα

Υπάρχουν πολλές ομοιότητες ανάμεσα στο χριστιανισμό και στο μιθραϊσμό. Εύλογα προκύπτει το ερώτημα για το ποια από τις δύο θρησκείες αντέγραψε την άλλη. Ο Ιησούς εμφανίστηκε πριν από 2.000 χρόνια, ενώ ο Μίθρας είναι προγενέστερος κατά τουλάχιστον 1.500 χρόνια, όντας ηλιακή θεότητα στην ινδουιστική κοσμολογία. Η λατρεία του έγινε κυρίαρχη στην Περσία μέχρι το 1300 π.Χ. Εκεί πίστευαν ότι αναπήδησε μέσα από ένα βράχο κρατώντας έναν πυρσό στο ένα χέρι κι ένα μαχαίρι στο άλλο. Έτσι μάλλον προέκυψε και η μεταγενέστερη πεποίθηση ότι γεννήθηκε μέσα σ' ένα σπήλαιο. Την ημερομηνία γέννησής του στις 25 Δεκεμβρίου υιοθέτησε ο χριστιανισμός τον 4ο αιώνα, πολύ αργότερα από την απόδοση της ίδιας μέρας στη γέννηση του Μίθρα. Η ημερομηνία αυτή σηματοδοτούσε την έναρξη του χειμερινού ηλιοστασίου και θεωρούνταν ιερή σε πολλούς πολιτισμούς. Όσο για τη βάπτιση, δεν ήταν αποκλειστικότητα των πρωτοχριστιανών, αφού τελούνταν και από κάποιες αιρέσεις στην Ινδία. Το κοινό γεύμα ή συμπόσιο συμπεριλαμβανόταν στο τελετουργικό αρκετών θρησκειών, ωστόσο είναι πιθανό οι πιστοί του Μίθρα να αντέγραψαν από τους χριστιανούς την ευλογία του άρτου και του οίνου. Εικάζεται ότι οι μιθραϊστές έθεσαν την αιώνια ζωή στο κέντρο της φιλοσοφίας τους για να ανταγωνιστούν τους χριστιανούς. Ο μιθραϊσμός όμως ανέκαθεν έκανε λόγο για την αιώνια ζωή ως ανταμοιβή σ' εκείνον που επιδίωκε το καλό στη ζωή του.

Ζ) Διαπλανητικές ψυχές

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Μίθρας μύησε στα μυστήριά του το θεό Ήλιο. Αφού απόλαυσε μαζί του ένα τελετουργικό γεύμα, συμφώνησε να αναληφθεί στους ουρανούς με το ηλιακό άρμα. Το πιο σημαντικό από τα κατορθώματα του Μίθρα ήταν ότι συνέλαβε τον κοσμικό ταύρο και τον θυσίασε για να δημιουργήσει από το αίμα και το σπέρμα του τα φυτά και τα ζώα. Ο Μίθρας έφερε τη βροχή μετά από μια μακρά περίοδο ξηρασίας, χτυπώντας τον ουράνιο θόλο με βέλος. Η πτώση των μετεωριτών έκανε τους αρχαίους να πιστεύουν ότι ο ουρανός ήταν ένας πέτρινος θόλος, γι' αυτό σχεδίαζαν παραστάσεις αστεριών στις οροφές των ιερών του και τις χρωμάτιζαν με μπλε χρώμα. Όπως ο Μωυσής και ο Απόστολος Πέτρος, έτσι και ο Μίθρας έκανε πολλές φορές, ως εκ θαύματος, να αναβλύζει νερό από βράχους.

Η) Ανώνυμο Ευαγγέλιο

Ο μιθραϊσμός δε διέθετε Ευαγγελιστές. Σύμφωνα με τον Ράινχολντ Μέρκελμπαχ, μελετητή της ιστορίας του, υπήρξε κάποιος σοφός ο οποίος κωδικοποίησε τη θρησκεία του Μίθρα, σε προφορικό επίπεδο, γιατί ήταν μυστικιστική. Αυτός γεννήθηκε σε μια περιοχή των κτήσεων της Περσίας και, εκτός από ελληνικά, ήταν βαθύς γνώστης της πλατωνικής φιλοσοφίας. Αυτός λοιπόν ο "Ευαγγελιστής", μετά από σειρά γεωμετρικών υπολογισμών, συνέδεσε τις πληροφορίες εκείνης της εποχής σχετικά με την απόσταση των πλανητών από τη Γη με τη σειρά των ημερών της εβδομάδας - Δευτέρα για τη Σελήνη, Τετάρτη για τον Ερμή, Πέμπτη για τον Δία κ.ο.κ. Ακολούθως διατύπωσε τη θεωρία ότι η ψυχή των ανθρώπων γεννιόταν στα ψηλά πεδία του σύμπαντος και ότι κατά την κάθοδό της στη Γη "εισέπραττε" την επιρροή των πλανητών με βάση τη θέση τους. Στον Μίθρα πίστεψαν αυτοκράτορες όπως ο Διοκλητιανός, ενώ υποστηρικτής του υπήρξε και ο Κόμμοδος, ο οποίος σε μια τελετουργία σκότωσε έναν πιστό με το βαθμό του Μiles (Στρατιώτη). Το γεγονός αυτό λειτούργησε δυσφημιστικά για τους μιθραϊστές και ίσως έτσι γεννήθηκε ο μύθος των ανθρωποθυσιών. Βέβαιο είναι ότι το βασικό αίτιο για το άδοξο τέλος της θρησκείας του Μίθρα υπήρξε η στενή της σύνδεση με το στρατό της Ρώμης. Εξαιτίας αυτού του δεσμού, αλλά και για πολιτικούς λόγους, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος διέταξε τους στρατηγούς του να εκτοπίσουν τον Μίθρα και να ενισχύσουν την εικόνα του Ιησού.

Ειρήνη Κοσμά